zil

1.

is. <fars.>

1. Musiqi alətlərinin ən yüksək tonu (bəm əksi). // sif. Beyindən gələn ən yüksək və nazik (səs haqqında). Zil səs. – Melodiya bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətdə olan ayrı-ayrı səslərdən düzəlir. Bu səslər bir-birinə nisbətən zil (yüksək) və bəm (aşağı) olur. Ə. Bədəlbəyli. Birinci katibin kabinetindən eşidilən zil qışqırtı Səmədi diksindirdi. İ. Hüseynov. Zil pərdə – yüksək (zil) səs çıxaran pərdə (tarda, sazda). <Araz> sazın zil pərdəsini dilləndirir. A. Ş.. Zilə çəkmək – simli musiqi alətini yüksək tonda kökləmək; zil pərdədə çalmaq. Tarı zilə çəkmək. – Sazı zilə çəkir, sözü dərinə; Mümkünmü düşünüb fikrə getməmək. H. Hüseynzadə; // bax zilə qalxmaq. Xanəndə zilə çəkdiyindən hamının gözü onda idi. M. Hüs.. Zilə gətirmək – bax zilə çəkmək. Sazı zilə gətirmək. Zilə qalxmaq – oxuyarkən və ya çalarkən ən yüksək not götürmək, ən yüksək tona keçmək; // zil pərdədə çalmaq. Uzaqlarda, bir eyvanda zilə qalxır kaman, tar; Kənd üstüylə ötə-ötə durna uçur bir qatar. Ə. Cəm..

2. köhn. Zəng. <Əşrəf> onları qürur ilə dinlədikdən sonra, masa üzərindəki zili basdı. A. Ş..

◊ Zilə çəkmək məc. – 1) çox şişirtmək, ifrata varmaq; 2) sınamaq üçün bərkə-boşa çəkmək, sıxışdırmaq.

2.

əd. Tünd, lap, çox, tamamilə (adətən «qara» və «qaranlıq» sözlərinin əvvəlində işlənib, onların mənalarını şiddətləndirir). Zil qara saçlar. Kömür kimi zil qara. – Zil qaranlıq gecə hər tərəfi bürümüşdü. S. R.. Üzünə dağılmış zil qara dalğalı saçları arasından Səmədin iri gözləri parıldayırdı. İ. Hüseynov.

3.

is. Quş ifrazatı, quş peyini. Tarlaları quş zili ilə gübrələmək.